تاریخچه‌ی طب سنتی در ایران

تاریخچه‌ی طب سنتی در ایرانطبّ در تمام ادوار تاریخ زندگی بشر، با او همراه بوده است. همچنان‌که درد و رنج جزیی از زندگی بشر است، پس او همواره به دنبال راه علاج گشته و می‌گردد. در ایران، یونان، روم، آشور، کلده، مصر و تمامی جهان متمدّن قدیم، مردم از طبّ اطّلاعاتی داشتند و کسانی که طبابت می‌کردند، گاهی به صورت موبدان خدمت می‌کردند و این بقراط حکیم بود که توانست طبّ را از این شکل خرافاتی و معبدی بیرون آورد. طبّ در تمام ادوار تاریخ زندگی بشر، با او همراه بوده است. همچنان‌که درد و رنج جزیی از زندگی بشر است، پس او همواره به دنبال راه علاج گشته و می‌گردد. در ایران، یونان، روم، آشور، کلده، مصر و تمامی جهان متمدّن قدیم، مردم از طبّ اطّلاعاتی داشتند و کسانی که طبابت می‌کردند، گاهی به صورت موبدان خدمت می‌کردند و این بقراط حکیم بود که توانست طبّ را از این شکل خرافاتی و معبدی بیرون آورد. او ثابت کرد که مرگ و زندگی طبق قوانین منظّم جهان رخ می‌دهد. او مسائل اجتماعی و وجدانی خاصّی نیز برای طبیب معیّن نموده است که گواه آن «سوگندنامة بقراط» است. در کشور ما طبّ و طبابت ادوار مختلفی دارد که مهم ترین آنها عبارتند از: 1. دوران هخامنشی، 2. دوران ساسانی، 3. دوران اسلامی.     1. دوران هخامنشیاین دوره یکی از ادوار درخشنده و پرثمر طبّ ایران است و در ۲۵۰۰ سال پیش، این علم دارای منزلت خاصّی بوده است زیرا در کتب مذهبی زرتشت نیز به خصوص از بهداشت، بسیار سخن گفته شده است. بنابراین از این دوران پزشکان طبقه بندی شده‌اند که مهم‌ترین آنها طبیب (پزشک)، جرّاح (کاردْ پزشک)، منتر پزشک و گیاه پزشک یا پسیانز هستند که در «اوستا» می‌توان به یادداشت‌هایی در این مورد دست یافت.     2. دوران ساسانیانانتقال اصل و مایة طبّ، از دوران هخامنشی به دوران ساسانی بود، امّا بر اثر اختلافات مذهبی که در امپراتوری روم شرقی بین امپراتوران با دانشمندان و پزشکان پیدا شد، دوران جدیدی در تاریخ طبّ ایران و در نتیجه در طبّ اسلامی پدیدار شد. ایران از همسایگان کشورهای روم شرقی بود، بنابراین دانشمندان و پزشکان عالی رتبه از مرز‌ها به ایران مهاجرت کردند و به تعلیم این دانش اشتغال ورزیدند و به این ترتیب بیمارستان و «مدرسة جندی شاپور» تأسیس شد. در دوران انوشیروان انقلاب بزرگی در علم طبّ ایران و جهان به وقوع پیوست که همانا تأسیس «اوّلین کنگرة پزشکی» برای مناظره و مباحثة پزشکان در مورد فلسفه و طبّ بوده است.     3. دوران اسلامیواگذاری تمام میراث ساسانیان علاوه بر میراث بزرگ یونانیان به مسلمانان، پس از غلبة اعراب بر ایران و انقراض سلسلة ساسانیان و اشاعة زبان عربی بود. مثلاً در دوران عبّاسیان مرکز علم پزشکی از «جندی شاپور» به «بغداد» انتقال یافت به این ترتیب کم کم بغداد مرکز علم و دانش پزشکی شد و جندی شاپور از رونق افتاد. خلاصه آنکه به برکت تعالیم اسلامی، مسلمانان به خدمات بزرگی در علم طبّ، ترجمه و تألیف متون پزشکی توفیق یافتند.در دوران اسلامی به خصوص در باب ترجمه، در اثر تشویق‌های افراد درجه اوّل اجتماع، باب جدیدی بر مترجمان باز شد و آثار زیادی به صورت کتاب‌های طبّی، علمی، فلسفی، تاریخی و غیره از زبان یونانی به عربی ترجمه شد.گروهی از مترجمان نیز در غرب کشورهای مسلمان یعنی مراکش، الجزایر، اسپانیا، تونس و...  به ادامة این خدمت اشتغال داشته اند.گروه بزرگی از مؤلّفان بودند که پس از مطالعة کامل ترجمة کتاب‌های یونانی، خود توانسته‌اند کتاب‌هایی را نوشته و حتّی به صورت نظم درآورند و از خادمان جهان پزشکی هستند. ولی پزشکان مشرق زمین قدم‌های بزرگ‌تری در راه پیشبرد علم طبّ برداشته‌اند. بیشترین سهم در طبّ اسلامی متعلّق به ایرانیان است. از بهترین شاگردان بقراط و جالینوس می‌توان از پزشکان مسلمان نام برد که با حفظ اخلاق پزشکی و سایر صفات نیک، بعدها کتب اساتید را خود نقد و بررسی کردند.آنها عقل سلیم و تجربه را سرچشمة تحقیقات خود قرار دادند و بدین ترتیب استادان بزرگ و بی نظیری در آسمان علم و دانش چونان ستاره‌هایی پرفروغ درخشیدند. مانند:محمّد بن زکریای رازی که یکصد و چند جلد کتاب و رساله در طبّ مانند «حاوی» و «المنصوری» و «مرشد» و «آبله و سرخک» تألیف نمود. شیخ ابوعلی سینا صاحب و مؤلّف کتاب «قانون» و «نبض» و امثال آنها؛ اسماعیل جرجانی صاحب کتاب «ذخیرة خوارزمشاهی»، «یادگار» و «اغراض»؛ ابن رشد قرطبی صاحب کتاب «کلّیات»، «سموم» و «شرح بر قانون»؛ علیّ بن عبّاس مجوسی ارجانی مؤلّف کتاب «کامل الصّناعه الطبّیه الملکی»؛ ابوالقاسم بن خلف الزهراوی مؤلّف کتاب «التصریف».طیّ قرون سوم، چهارم، پنجم و ششم هجری قمری پزشکان ایرانی توانستند برگ‌های زرّینی بر تاریخچة طبّ جهان اضافه کنند و تحوّلات و انقلاب‌های بزرگی را در طبّ ایجاد نمایند. از جمله محمّد زکریای رازی، عبّاس مجوسی اهوازی، شیخ الرّئیس ابوعلی سینا و اسماعیل جرجانی.اگر بخواهیم مروری بر دستاوردهای تلاش‌های بی شائبة دانشمندان ایرانی و ثمرات آن در جهان پزشکی داشته باشیم، می‌توانیم بگوییم:۱. بیرون آوردن علم طبّ از صورت نظری و متحوّل ساختن این علم با ایجاد بستر مناسب برای عرضة طبّ عملی، گامی بسیار مثبت در راه توسعه و پیشبرد این دانش بوده است؛۲. ایجاد نظم و ترتیب در دانش طبّ پراکنده و بی سر و سامان یونانی و افزودن اطّلاعاتی جدید در زمینة پزشکی و تکمیل اطّلاعات قبلی آن؛۳. با نظر بر وظایف و طبایع شرح داده شده برای اعضای بدن، تأثیر دارو و درمان را با توجّه به طبیعت داروها و شرایط اقلیمی بیماران وارد علم پزشکی ساخته‌اند و توانستند تا قرن شانزدهم، هفدهم و نیمه‌های قرن هجدهم در علم پزشکی اروپا، تأثیرات حیرت انگیزی به جا بگذارند. حتّی عدة زیادی از پزشکان اروپایی (آلمان و اتریش) تحت تأثیر افکار و تحقیقات پزشکان اسلامی قرار گرفتند و آنان را آرابیست (Arabistes) می‌نامیدند که تا اوایل قرن هفدهم میلادی در اروپا از حامیان زیادی برخوردار بودند و افکارشان مورد توجّه بوده است.کار آنها تحقیق و بررسی عینی روی نتایج به دست آمده از پژوهش‌های پزشکان اسلامی و بسط و ترویج افکار آنها بوده است که گروه بزرگی از پزشکان را تشکیل می‌داده اند. خود این پزشکان گروه‌های فکری و مکتب‌های علمی در اروپا ایجاد کردند که از آن شمار می‌توان مکتب سالرن و پادوا در «ایتالیا» را نام برد که تحت تأثیر و نفوذ مستقیم دانشمندان علم طبّ اسلامی بوده اند. ترجمه‌هایی از آثار دانشمندان اسلامی نیز نشان دهندة نفوذ همه جانبة آثار آنها بر نام آوران عرصة علم طبّ در دیار فرنگ است. برای مثال می‌توان از ترجمة کتاب «آبله و سرخک» رازی که به زبان لاتین ترجمه شده و همچنین ترجمة «قانون» ابوعلی سینا یاد کرد که هر یک حدود چهل تا پنجاه بار به زبان‌های زندة دنیا تجدید چاپ شده است. علاوه بر آن ژراد دو کرمن فرانسوی از معروف‌ترین کسانی است که به ترجمة «قانون» شیخ و «حاوی» و «منصوری» زکریای رازی و کتاب «تصریف» ابوالقاسم پرداخته است و از کسانی که اطّلاعات طبّ اسلامی ایران را به اروپا برده‌اند و همچون گنجینه‌ای از آن مراقبت کرده‌اند، می‌توان از ژرد برد وریاک و آشوک ریموند نام برد.     عصر تحوّل طبّ اسلامی ایران این مهم از زمانی شروع می‌شود که کتاب «ذخیرة خوارزمشاهی» توسط سیّد اسماعیل جرجانی (متوفی سال ۵۳۱ ق.) تألیف می‌شود. این دانشمند والامقام ایرانی جنبش عظیمی در نشر متون پزشکی در تمدّن اسلامی آن زمان ایجاد کرد و کتاب خود را به زبان فارسی به رشتة تحریر درآورد. کتاب «ذخیرة خوارزمشاهی» مشتمل بر ده جلد کتاب کوچک‌تر است، بدین شرح: کتاب اوّل: در شناختن حدّ و حدود طبّ، هدف آن وگنجینة بدن انسان از مواد، خلط‌ها، مزاج‌ها، طبیعت بدن‌ها، عادت‌ها و شرح هر یک از اعضای بدن؛ کتاب دوم: در تشخیص بیماری از حالت‌های بدن انسان و انواع و درجه‌بندی بیماری‌ها و دلایل بروز آن و تشخیص و شناسایی نبض بیمار، تفسیر و شناسایی حال بیمار مبتنی بر موارد زائدی که از تن بیرون یا خارج می‌شود، مانند عرق و ادرار؛ کتاب سوم: در حفظ تندرستی و چگونگی انجام این امر و شناخت نوشیدنی‌ها، خوراکی‌ها، میزان و چگونگی خواب و بیداری، حرکت، سکون و بازشناسی انواع رایحه‌ها و عطردرمانی (Aromatherapy)، تدابیر و راه‌های به کارگیری روغن‌ها، مصرف مسْهِل و ملیّن و موادّ تهوّع‌آور، چگونگی انجام فصد و حجامت، فواید شادی و مضرّات غم و مسائل فرهنگی روانشناسی که بسیار زیبا و دلنشین بیان شده است، تشخیص نشانه‌های بیماری و پرورش بچّه‌ها و نگهداری از پیران و مسافران از جمله مطالب بسیار شیوا، دقیق و مهمّی است که از آن سخن به میان آمده است.کتاب چهارم: در تشخیص مرض و بیماری و راه‌های آن، که بسیار ظریف و مدبّرانه بیان شده است؛ کتاب پنجم: علل و علامت و عوارض تب و چگونگی معالجة آن؛ کتاب ششم: در معالجة بیماری‌ها از فرق سر تا نوک پا؛ کتاب هفتم: در معالجة ورم‌ها، آماس‌ها، زخم‌ها و چگونگی شکافتن و داغ کردن آنها (جرّاحی) و معالجه کردن عضوی که سیاه شده و می‌میرد، چگونگی معالجة شکستگی و ضرب خوردگی؛ کتاب هشتم: در زمینة راه‌های حفظ بهداشت و آراستگی ظاهری؛ کتاب نهم: در زمینة چگونگی کارکرد و استفاده از زهرها و پادزهرهای مهم در پزشکی؛ کتاب دهم: در تعب‌هایی که به شکل‌های گوناگون پدیدار می‌گردند.بد نیست بدانیم که سه کتاب دیگر خوارزمشاهی نیز به زبان فارسی نوشته شده است که عبارتند از: «یادگار»، «اغراض الطّبیه و مباحث العلائیه» و «خف علایی» یا «خفی علایی».از جمله کتاب‌هایی که در چنین دورانی تألیف شد، می‌توان از کتاب «قانون» شیخ که شامل پنج کتاب بدین ترتیب است، نام برد: ۱. کلّیات که شامل چهار فن و چهار شیوه است؛۲.  ادویة مفرده (داروهایی گیاهی)؛ ۳ . بیماری‌های اعضای بدن از سر تا نوک پا که شامل بیست و دو تکنیک است؛۴ . بیماری‌های تخصّصی که به عضو خاصّی اختصاص ندارد؛ ۵ . داروهای گیاهی مرکّب که در بردارندة مقالات است.یکی از مؤلّفان بزرگ کتاب‌های طبّی در تمدّن اسلامی، سیّد اسماعیل طبیب بوده است. از دوران حملة مغول و خسارات فراوان وارده بر ایران زمین تا دوران قاجار هیچ کتاب و رسالة پزشکی  دیگری نوشته نشده است. عنوان‌های سایر کتب که در این عصر تألیف شده‌اند، عبارتند از:کتاب «تحفة حکیم مؤمن» اثر محمّد مؤمن بن میرزا محمّد زمان تنکابنی، کتاب «مالا یسمع الطّبیب» تألیف یوسف بن اسماعیل خویی شافعی معروف به ابن الکبیر، «جامع المفردات الأدویه و الأغذیه» تألیف ابن ابیطار (ضیاءالدّین عبدالله بن احمد مالقی اندلسی) از مسلمانان اهل اسپانیا، «تذکرة شیخ داوود انطاکی» نوشتة شیخ داوود بن انطاکی ملقّب به بینا، کتاب «حاوی» رازی و اختیار «شرح جالینوس بر بقراط»، «قرا با دین موجز», حواشی بر قانون ابن‌سینا، «رساله در فصد»، کتاب «معالجات بقراطی»، «حاوی کبیر و صغیر: کتاب حاوی به زبان ساده» تألیف محمّد بن زکریای رازی، این کتاب همچنین به زبان لاتین «Continent» نیز ترجمه شده است و کتاب «کوناش فاخره»: از نوشته‌های محمّد بن زکریای رازی.در ادامة معرّفی تاریخچة بزرگان و آثار طبّ سنّتی ایران زمین می‌توان از نام ایلاقی (شرف الزّمان) که از شاگردان مشهور بوعلی سینا در طبّ بود، نام برد. کتب «طبّ ایلاقی»، «فصول ایلاقی» و «فصول ایلاقیّه» یا «ایلاقیّـة الفصول» در کتابخانه‌ها و فهرست‌ها دیده می‌شود و مورد اعتبار بوده است.کتاب «کوناش فاخره» از نوشته‌های محمّد بن زکریای رازی بوده است که در زمان خود برای طالبان علم طبّ و دانشجویان این رشته دارای ارزشی فراوان بوده است.نام دیگری که در دوران خلفای عبّاسی بر سر زبان‌ها بوده، «یوسف ساهر» معروف به «یوسف القس» است. وی به علّت داشتن نوعی بیماری به «یوسف ساهر بیدار» مشهور گشته است. نوشته‌های او شامل دو فصل مجزّا می‌شود: قسمت اوّل: بیست باب (فصل) در مورد اعضا و جوارح بدن انسان و قسمت دوم: حدود ۶ فصل که در مورد وظایف اعضای بدن به صورت نامرتب توضیح می‌دهد.در تاریخ طبّ همچنین به کلمه ای برمی خوریم که به معنای خاندان پزشکی است که در پیشبرد اهداف دانشگاه جندی شاپور سهم بسزایی داشته‌اند که به آنها «بختشیوع» می‌گفتند.یکی از مورّخان بزرگ اروپایی در مورد خاندان پزشکی «بختشیوع» چنین می‌نویسد: ۱. بختشیوع اوّل (بنیانگذار)؛ ۲. جرجیس طبیب (۷۶۱ م.)؛ ۳. بختشیوع دوم (۸۰۱ م.)؛ ۴ . جبرائیل (۸۲۸ م.)؛ ۵. جرجیس دوم؛ ۶. بختشیوع سوم (۸۷۰ م.)؛ ۷. عبیدالله؛ ۸. یحیی یا یوحنّا؛ ۹. جبرائیل (۱۰۰۶ م.)؛1۰. بختشیوع چهارم (۹۴۵ م.).جالینوس حکیم از پزشکان بزرگ و بی نظیر یونان است که دنباله رو تحقیقات بقراط است و علم طبّ بسیار مدیون اوست. نوشته‌های او اغلب به زبان عربی ترجمه شده و مدّت‌ها به جهان پزشکی جسم و ذهن خدمت کرده است. در این زمان حکّام هندی و یونانی از خود آثار بسیار ارزشمندی به جای گذاشته‌اند، که در جای خود از آن یاد خواهد شد. در این دوران می‌توان از آثاری چون: «کتاب النّبض الکبیر» ، «ستّـ［ عشر»، «کتاب النّفس» و «کتاب حیلـة البرء»... می‌توان نام برد که هر یک از این کتب از طرف دانش پژوهان طبّ مورد استقبال و توجّه شایانی قرار گرفت و سال‌های سال منبع اطّلاعاتی برای این گروه بوده است.کتاب دیگری که در این زمینه مورد بررسی و توجّه قرار گرفته، کتاب «کامل الصّناعه» تألیف ابوالحسن مجوسی اهوازی است که از پزشکان بزرگ و نامی مسلمان و حاذق و دانشمند بوده است.وی در ساختن مراکز درمانی معروف در زمان عضدالدّوله دیلمی خدماتی انجام داده است و کتاب او «کامل الصّناعـة» مبتنی بر دو بخش مهم و عمده است: قسمت تئوری و قسمت پراکتیکال (عملی) که دارای فصل‌ها و مقالات و بخش‌های کوچک‌تر است. قابل ذکر است که این کتاب در حدود سال ۱۵۰۰م. ترجمه و در حدود سال ۱۵۲۵م. در «فرانسه» چاپ شد و بسیار مورد استفادة پزشکان در دانشکده‌های پزشکی آن زمان قرار گرفت. این کتاب در ایتالیا و فرانسه ترجمه شده است.جالب توجّه است که یک دورة کامل جرّاحی که از زمان یونانیان شروع شده، در این کتاب به رشتة تحریر درآمده و بسیار مورد استفادة جرّاحان اروپا قرار گرفته است.منابع و مراجع غنی در این مورد، کتب: «اهوازی کیست» و «ملکی چیست»، می‌باشند. همچنین «پندنامة اهوازی» که در حدود سال ۱۳۲۶ در تهران چاپ شد. کتاب «تحفة حکیم مؤمن» نیز از کتب گرانمایه در زمینة طبّ قدیم که حدود ۳۰۰ سال است که مورد تحقیق پزشکان علوم قدیم قرارگرفته و قرار دارد. این کتاب یکی از پرارزش ترین کتب طبّی در اسلام و ایران است که در نوع خود کم نظیر، کامل، پویا و مفید است و به کلیّة علاقه‌مندان توصیه می‌شود، در صورت آشنایی با زبان عربی حتماً آن را مورد تحقیق و مطالعه قرار دهند. این کتاب ارزشمند در زمینة درمان بیماری‌ها با داروهای گیاهی با منشأ طبیعی و معدنی، حیوانی و غیره است.منبع: ماهنامه موعود شماره 111پی‌نوشت:٭ با تشکّر از استاد گرانمایه، دکتر محمود نجم آبادی.